Demo Memo
Redactie: Nikkie Steyaert, fotografie: Filip Erkens
Viviane en Erwin, Carlo en Jeanne en Mia en Miet. Zes mensen, waarvan drie met dementie. Zij reageerden op onze oproep naar duo’s om deel te nemen aan DEMO-MEMO, in het S.M.A.K in Gent. Tijdens de demo verwoorden de mensen met dementie hun gedachten bij twee kunstwerken, terwijl de partners luisteren en de scriptor alles letterlijk neerschrijft. Initiatiefneemster Bie Hinnekint van ‘The Courage to Grow Old’ giet hun exacte woorden in poëzie. Benieuwd? (Her)beleef de namiddag in deze reportage.
13.30 uur: de voorbereiding
Het juiste kunstwerk vinden, is al het halve werk
Wanneer ik in het S.M.A.K. binnenkom, zie ik haar al staan aan het onthaal: Bie Hinnekint. Ze begroet me en neemt me meteen op sleeptouw door de tentoonstelling ‘Highlights for a Future’. “Ik heb de twee kunstwerken al op voorhand uitgekozen, maar ik loop vooraf toch nog graag even rond om het museum en de kunstwerken aan te voelen. Het is heel belangrijk dat ik de juiste werken selecteer. Het mag vooral niet te figuratief zijn”, vertelt Bie. “Ik kies kunstwerken die inviteren tot het openen van denkpatronen. Door die openheid van geest komen de mooiste gedachten naar boven.” We lopen trappen op en aanschouwen verschillende kunstwerken. Bie twijfelt, wikt en weegt. “Het gaat niet alleen om het kunstwerk, maar ook om het museum als plek. Je moet rekening houden met verschillende aspecten. Er moet bijvoorbeeld voldoende plaats zijn om in alle rust te kunnen zitten. De ruimte zelf mag ook niet te luid zijn, dat leidt de mensen af. Tijdens DEMO-MEMO wordt soms zelfs het geluid van andere installaties uitgezet, zodat de deelnemers ten volle kunnen opgaan in de muziek van Johan.”
Wanneer Bie beslist heeft, gaan we terug naar beneden en wachtten we onze duo’s op in de hal. An, de gids, is er al en muzikant Johan Derycke heeft zich ondertussen ook bij ons gevoegd. Sinds 2017 werkt hij samen met Bie op DEMO-MEMO. “Muziek maakt bepaalde gedachten en gevoelens los, zeker bij mensen met dementie.” Ik ben benieuwd.
14.30 uur: het ontvangst
Jassen, naamstickers en een eerste kennismaking
Een eerste duo komt door de deur, ze stellen zich voor als Viviane en Erwin, al 48 jaar getrouwd. Ze zien er beiden fris en vrolijk uit, ik kan niet zien dat één van de twee dementie heeft. We geven hen een toegangsticket en een naamsticker. Terwijl we hun jas aannemen, komen nog twee andere duo’s binnen. Vriendinnen Miet en Mia en Carlo en Jeanne. Carlo heeft jongdementie en was goed bevriend met Jeanne haar overleden man. Ze komen helemaal van Geel. Als ik Mia vraag hoelang ze Miet al kent, antwoordt ze: ‘héél lang’. Mia heeft parkinsonisme, maar dat houdt haar niet tegen om hier vandaag te staan. “Het is leuk om samen een middagje uit te gaan.”
We volgen Bie naar een ruimte met witte muren en veel licht. In het midden van de zaal staat een groot wit beeld, te midden van een verhoogde installatie bekleed met textiel. We treuzelen een beetje voor de opstap. “Ga er maar opstaan, loop er maar eens rond.” Bie moedigt de deelnemers aan en samen kiezen ze een plekje om hun stoel te zetten.
14.45 uur: bespreking kunstwerk 1
Ham, de zee en Huub Oosterhuis
Het is de bedoeling dat Viviane, Mia en Carlo vertellen wat ze zien in het kunstwerk. De anderen zitten achter hun partner en mogen niets zeggen, enkel luisteren en aanschouwen. An, gids in het S.M.A.K, fungeert bij DEMO-MEMO als scriptor en zal elk woord letterlijk opschrijven. Daarna verwerkt Bie de woorden in een gedicht. “We zoeken samen een titel en jullie kunnen steeds aanvullen. Het zijn jullie woorden, het is jullie gedicht. Alles kan en mag gezegd worden, niets is fout.” Bie straalt rust en vertrouwen uit. Ik zie dat de deelnemers er zin in hebben, maar ook nog wat terughoudend zijn. Mia en Miet geven toe dat ze niet goed weten wat ze moeten doen, ze schuifelen op hun stoel.
Wanneer Johan op zijn klarinet begint te spelen, wordt het stil. De blikken gaan naar het beeld of naar de grond. Carlo sluit zijn ogen. Ik vind het heel mooi om te zien. De muziek is traag en slepend, een beetje nostalgisch. Het raakt, dat zie ik aan de gezichten. Na een tijdje dooft de muziek langzaam uit. Even is het heel stil in de ruimte, je kan een speld horen vallen. Dan vraagt Bie aan Mia wat ze ziet. Ze denkt aan een liedje van Huub Oosterhuis, begint te neuriën en zingt zachtjes de tekst die ze zich herinnert. Carlos ziet de zee, eindeloos en ver weg. Viviane vertelt honderduit. Ze ziet zoveel. “Een gezicht, dat niet af is. Iemand die wacht op iets dat niet komt.” Bie neemt haar bij de hand en loopt rond het kunstwerk. Nog meer woorden volgen: “Een ham, iets droevigs, maar wel mooi.” Viviane buigt zich dichter naar het beeld en houdt haar handen in de lucht, alsof ze het graag wil aanraken. Wanneer de woorden op zijn, neemt de gids iedereen mee naar buiten, ze krijgen uitleg over andere kunstwerken. Bie heeft tien minuten nodig om het gedicht te maken. Ze gaat een eindje verderop op de grond zitten.
15.15 uur: de titel
Laat je gaan
De duo’s gaan weer zitten. Bie leest het gedicht voor. Iedereen is verrast. “Hebben wij dat gemaakt?” Ze zijn blij met het resultaat. Het geeft precies weer wat ze zagen. Een titel? “Laat je gaan”, zegt Carlo uit het niets. iedereen knikt instemmend, dat wordt het. An vertelt ondertussen wat de kunstenaar met het beeld wou zeggen, ze verklapt dat het eigenlijk twee werken in één zijn. Carlo zat er met de zee helemaal niet ver van. Ik ben verwonderd, omdat ik het totaal niet zag. Misschien zorgt dementie ervoor dat je anders naar de dingen kijkt: puurder, minder oplossingsgericht en meer observerend.
15.30 uur: bespreking kunstwerk 2
Kabouters, een grote afwas en het buitenland
We zitten in een andere ruimte. Voor ons staat een gigantisch beeld dat je uit je evenwicht brengt als je er rond stapt. Bie vraagt Johan nog niet te spelen, ze wil zien wat er komt, zonder muziek. Mia ziet enorm veel afwas en er wordt gelachen. De band tussen de deelnemers is opvallend sterker dan een uur geleden. Ze pikken in op elkaars gedachten. Viviane wil het aanraken, maar is het wel stabiel? “Als ik het breekt, verhuis ik naar het buitenland.” Nog meer gelach, gevolgd door een intense stilte. Iedereen denkt na. “Ik zie het niet, ik weet niet wat het betekent”, zegt Carlo. Johan begint te spelen, staccato klanken, snelle gejaagde noten. Het maakt me een beetje zenuwachtig. De muziek helpt, Carlo ziet het nu: “Is het stevig, of niet? Door de klank weet ik het: het is stevig.” Mia moet opnieuw denken aan een liedje, Willem Vermandere deze keer. Er vallen woorden zoals glazuur, en een kabouter die niet weet hoe hij naar de overkant moet. Opnieuw ben ik verwonderd over de interpretaties die naar boven komen. Ook An prijst de deelnemers. “De kunstenaar maakt een link naar de beeldtaal in het communisme. Alles wordt uitvergroot om indruk te maken. Maar daarom moeten wij dat als toeschouwer niet zomaar voor waar aannemen. We moeten durven de routine te doorbreken. Hoe kan je op een andere manier aan de overkant raken?” Mia knikt, ze zag het voor An het zei.
16.15 uur: het afscheid
De woorden gaan niet verloren
We staan opnieuw in de hal van het S.M.A.K. “Ik zou zeker nog eens meedoen”, zeggen Mia en Miet. “Iedereen is zo lief en geduldig.” Carlo vond het leuker dan verwacht. “Ik dacht dat we vooral gingen kijken, maar we mochten creëren. De muziek was ook echt een meerwaarde.” Erwin is blij dat Bie alles heeft vastgelegd in twee gedichten. “Viviane is ondertussen het meeste al vergeten, maar haar woorden zijn niet verloren. We hebben door de gedichten een aandenken aan deze dag, dat is heel fijn.” Bie is tevreden en ook zij vond het een geslaagde middag. “De kleine groep zorgt voor meer intimiteit. DEMO-MEMO loopt al sinds 2015 in het S.M.A.K. en ik ben heel blij met onze samenwerking. Dankzij hun steun en hulp van het personeel, kan dit project blijven lopen. Elke keer blijft echter anders en telkens ben ik wel een klein beetje zenuwachtig, maar op een goede manier. Ik weet nooit wat te verwachten, dat maakt het dubbel zo fijn.”
Woord
Wie? Bie Hinnekint
Waar? S.M.A.K., Gent
Wat? DEMO-MEMO veegt het verliesmodel van dementie radicaal uit om plaats te maken voor een andere beleving van dementie. De situatie van mensen met dementie wordt altijd gedefinieerd vanuit het verlies van vaardigheden, voornamelijk het aspect van het falend geheugen. The-Courage-to-grow-old beoogt een andere visie. Dementie is een proces van ‘bewustzijnsinvolutie’, dat wil zeggen een terugkeer naar een meer elementaire toestand waarin betekenisgeving langzaam verdwijnt en een maagdelijke vorm van ‘ervaring’ op de voorgrond treedt.
Waarom? Wat een persoon met dementie zegt en denkt, is nog steeds veel waard. Het ommekeerproces van dementie, dat wordt gezien als een verlies voor de omgeving, verdient volgens Bie Hinnekint de volle aandacht en moet op een directe manier worden aanschouwd zoals een kunstwerk en niet zo nodig ‘begrepen’. DEMO-MEMO is een filosofisch-artistiek project, geïnspireerd op de inzichten uit “Het dagboek van de huisarts”, van Dr. Stan Liekens.
Hoe? Door mensen met dementie aan het woord te laten en hun woorden exact te noteren, komt hun interpretatie van het kunstwerk in beeld. Dat leidt bij de naasten tot een andere beleving van dementie. In groep leidt het ook tot gedeelde ervaring en waardering. Het is poëzie in een pure vorm.
Muziek
Wie? Johan Derycke
Waar? S.M.A.K., Gent
Wat? Improvisatie op de klarinet, tijdens DEMO-MEMO
Waarom? Bij beeldende kunst bepaal je zelf je blik, maar als auditief waarnemer zit je in de klankruimte. Je wordt dus sowieso beïnvloed door wat je hoort en mensen met dementie zijn vaak extra gevoelig voor klank. Muzikant Johan probeert daarom met zijn muziek zo min mogelijk te sturen: geen plat gespeelde melodietjes, maar wel iets dat past binnen het collectief geheugen. Het moet ergens iets vertrouwd hebben. De bedoeling is vooral dat de muziek de mensen raakt en hen openstelt om vrijuit te praten.
Hoe? De muziek wordt intuïtief gekozen, rekening houdend met de deelnemers, de dag, de kunst, de groepssfeer,…
