Stilte, we kennen het allemaal. Maar wat is stilte precies, en is het altijd hetzelfde? Virginie Platteau, freelance cultuurjournaliste en stiltebegeleider, bespreekt 8 verschillende vormen van stilte.

De afzonderende stilte

Werk. Het doet al eens deugd om het allemaal eens te mogen vergeten, tijdens een dagje verlof of in een vakantieperiode. Maar soms is dat niet genoeg. Knack stelde vast dat 30 jaar geleden slechts 2,5 procent van de bevolking langdurig ziek was. Nu is dat al meer dan het dubbele. Meer dan een half miljoen mensen zijn al meer dan een jaar arbeidsongeschikt. 35 procent van de langdurig zieken kampt met mentale problemen, zoals depressie of burn-out. “Een halfuurtje uit het raam staren volstaat niet meer. Eens uitslapen of een weekje ertussenuit evenmin. Mensen die in een burn-out belanden, hebben nood aan een langdurige pauze. Aan een lange periode van stilte en rust.” Werk en sociale activiteiten vallen weg en maken plaats voor uren slaap. “Maar mensen kunnen die stilte in het begin vaak maar moeilijk verdragen”, vertelt Virginie. “Het duurt immers even om tot dat diepste punt van stilte te komen voor iemand aan het herstel kan beginnen. De stilte kan best beklemmend zijn.” Wat Virginie vertelt doet ons denken aan de coronaperiode, toen allerlei activiteiten geschrapt werden. We hoefden voor een keertje zélf geen ‘neen’ te zeggen. En zo konden we ervaren hoe we tijd en stilte in onze schoot geworpen kregen. Maar tegelijk zorgde die onverwachte stilte ook voor eenzaamheid bij veel mensen en voor depressies bij veel jongeren. “Mensen die zich hele lange tijd afzonderen, bijvoorbeeld op een zeilboot, beschrijven in hun logboeken hoe ze op de rand van de waanzin belanden door de dagenlange windstilte en het gebrek aan menselijk contact. Ze ervaren ook geen grenzen meer, letterlijk. Ze worden één met de oceaan. Hetzelfde zien we bij mensen die een geluidsdichte stiltekamer ingaan en het daar niet zo lang volhouden. Daar hoor je enkel je eigen lichaamsgeluiden. De grens tussen lichaam en omgeving vervaagt en dat is enorm bevreemdend. Geluid biedt dus structuur en begrenst de wereld, maar te veel geluid en te veel prikkels vervreemden ons ook van onszelf. We moeten zoeken naar een werkbaar evenwicht.”

De georganiseerde stilte

Prikkels. Daar proberen we vandaag met zijn allen aan te ontsnappen. Een uurtje meditatief in de kerk gaan zitten op zondagochtend: die gewoonte hebben de meeste mensen ingeruild voor andere occasionele of vaste activiteiten en initiatieven. Want hoe gek is het niet dat we extra betalen voor een airbnb zonder wifi-connectie? Dat we massaal relaxerende massages, yogasessies, ligconcerten of stilteworkshops boeken om de rust en de stilte op te zoeken? Dat we focusapps installeren om onze afleidende apps uit te schakelen? De kerken lopen leeg, maar de stiltecentra in abdijen zitten vol. En de stilte heeft daar iets mee te maken. In oude abdijen, zoals de Zuid-Franse abdij van Le Thoronet, is praten eerder uitzondering dan regel. Er was zelfs een specifieke plek waar men mocht praten, genaamd het ‘parlatorium’ afgeleid van het woord ‘parlare’ wat ‘spreken’ betekent. Maar ook in andere abdijen en religieuze plekken zijn er duidelijke regels over wanneer men wel of niet mag spreken. Wie al eens enkele dagen doorbracht in een abdij kent de in het begin wat ongemakkelijke stilte tijdens maaltijden die na enkele dagen overgaat in een gemak: je hoeft met niemand te praten, je kan gewoon rustig eten.

“Ik organiseer zelf ook soms ‘stilteworkshops’ in groep”, vertelt Virginie. “Daarbij zonderen mensen zich elk op een andere plek af, in bijvoorbeeld een park of bos. Gedurende een afgesproken tijd blijven ze vervolgens in een beperkte ruimte van 1 of 2 vierkante meter. Voor veel mensen is dat echt niet eenvoudig. Ze worden eerst nerveus, opstandig en geïrriteerd en denken aan allerlei praktische beslommeringen. We zijn het nu eenmaal niet gewend om niet geprikkeld te worden. Vaak duurt het een uur of 2 voor mensen de leegte ontmoeten en tot zichzelf komen. Alle zorgen en emoties die anders onderdrukt worden, krijgen dan plaats om naar boven te komen. Daarna komen een zekere rust, aanvaarding en verlies van tijdsbesef. Wellicht zoeken mensen iets gelijkaardig op lange fiets- of wandeltochten of namiddagen rond de visvijver.”

De minuut stilte

Woorden. Soms zijn ze op en proberen we via symbolen of rituelen taal te geven aan wat gebeurd is. Een collectieve stilte is daar een voorbeeld van. En let op, zo’n stilte kan soms oorverdovend zijn, zeker wanneer het een gezamenlijk moment is waarbij alle aanwezigen samen in stilte aan hetzelfde denken. “Ik herinner me een lange stilte met tal van wereldleiders samen bij de begrafenis van Nelson Mandela”, illustreert Virginie. “Het einde van WO1 was ook zo’n afgesproken moment. De wapenstilstand zou starten op 11 november om 11u. Het geluid van die stilte hebben  wetenschappers van het Imperial War Museum in Londen gereconstrueerd. Op het internet staat een geluidsopname van de laatste beschietingen. En van de vogels die kort daarna te horen zijn.”

Lees hier meer over de minuut stilte, via De Standaard (bron)

De benadrukkende stilte

Straffen. Die bestaan in sommige culturen niet. Ze doen er iets helemaal anders. “Het is heel fascinerend om te zien hoe bepaalde inheemse volken in Noord-Amerika en Afrika jongeren die een fout begingen of zich misdroegen, aanpakken”, vertelt Virginie. “De ouderen berispen niet, maar gaan in stilte in een kring rond de jongere zitten waardoor de daad benadrukt wordt zonder veroordeling, straf of verstoting. Integendeel. Men is die persoon nog meer nabij door errond te gaan zitten en er letterlijk ‘bij stil te staan’ in de hoop dat de persoon tot zelfinzicht komt. Stilte heeft er veel te maken met wijsheid. Diegene die zich bijvoorbeeld afzondert van de gemeenschap in plaats van het hoge woord te voeren, wordt vaak ervaren als een soort wijze die geconsulteerd wordt door de gemeenschap.” Bij de oude wijsgeren valt daarover veel interessants te vinden, maar ook in de Oosterse filosofie. “Stilte betekent vaak dat je jezelf niet op de voorgrond zet, maar in stilte aanwezig leert zijn. Zenboeddhisme is daar natuurlijk een heel expliciet voorbeeld van, maar bij elke traditie komt het eigenlijk op hetzelfde neer: stilte heeft geen antwoord, maar geeft ruimte voor antwoorden. Het is een open ruimte waarin ‘iets’ kan gebeuren.” 

De onderdrukkende of protesterende stilte

Meningen. Die worden niet overal getolereerd. Op sommige plekken hou je maar beter je mond over sommige onderwerpen. Virginie: “Dictators die geen andere meningen dulden, omerta’s, taboes, onderdrukking, mensen die leven met een zwijgplicht: stilte wordt vaker dan we willen gebruikt als machtsmiddel. Denk maar aan de smorende stilte die mooi werd weergegeven in de reeks Godvergeten over seksueel misbruik in de kerk. Het verzwijgen en toedekken van wat er gebeurde, is een stilte die heel veel schade kan berokkenen aan mensen en gemeenschappen.” Maar tegelijk kan die zwijgplicht ook als wapen gebruikt worden. Stilte kan een vorm van protest zijn. Denk maar aan de protesten in Rusland waar mensen in stilte samen kwamen, afstand van elkaar hielden zodat ze niets strafbaars deden, maar toch een duidelijke boodschap gaven. In 2011 kwamen in Wit-Rusland ook al groepen demonstranten stilzwijgend bijeen. Zij gebruikten hun stem niet, maar wel hun handen. Ze applaudisseerden. Sommigen lieten simultaan hun gsm’s afgaan. En op 11 juni 2023 zetten nabestaanden van de ramp met de MH17 298 lege stoelen tegenover de Russische ambassade in Den Haag. Elke stoel symboliseert een slachtoffer van de ramp, waarbij 298 doden vielen.”

De dure stilte

De decibels. Mag het wat minder? Sinds de industriële revolutie associëren we geluid met vooruitgang en dus per definitie met iets goed. Machines die lawaai maken, luidden de nieuwste tijd in. Stilte was iets van vroeger en werd als ouderwets ervaren. Maar die tendens is stilaan aan het keren. “We zijn in het algemeen veel toleranter voor geluid dan voor pakweg storende geuren. Het bewustzijn rond de impact van geluid neemt wel enorm toe, ook bij producenten en bij de overheid”, stelt Virginie.

In de toekomst is stilte misschien wel een schaars goed, exclusief voor mensen die het kunnen betalen. De duurdere woningen liggen in het groen, de goedkopere langs een drukke steenweg. In een 1ste klasse coupé is het kalm en rustig, in 2^de klas soms een heksenketel. “Dat klopt. In sommige cinema’s worden popcorn en andere geweerd voor zij die willen bijbetalen. Er bestaat trouwens ook een hele markt rond geluid, denk maar aan stille huishoudtoestellen of allerlei manieren om je huis geluidsdicht te isoleren.” En dat is logisch. In Vlaanderen is er bijna geen plekje meer te vinden waar je enkel natuurlijke geluiden hoort. “De overheid zou strenger kunnen zijn op lawaaierige brommers of racende auto’s die ’s nachts duizenden mensen wakker houden. Of ze zouden sociale correcties kunnen installeren door bijvoorbeeld sociale woningen verplicht geluiddicht te laten isoleren. Niet kunnen ontsnappen aan het constant lawaai van een woonplek, kan voor mensen heel beklemmend zijn. Denk maar aan mensen die in Calcutta of Manhattan wonen en geen geld hebben voor een goed geïsoleerde woning of om de stad eens te verlaten.”

De scheppende stilte

Leven. Elk scheppingsverhaal begint zonder. Of het nu de Noorse, de Indische, de Bijbelse of de wetenschappelijke is: in het begin was er niets, behalve de stilte. En dan? Dan gebeurt er iets. Een knal, een big bang, leven. “Ik ben afkomstig van Kortrijk en in het West-Vlaams betekent ‘leven’ ook ‘lawaai’. ‘Stop eens met leven maken’, zei mijn grootmoeder wel eens. Of ‘Doe de televisie eens dood’, waarmee ze bedoelde dat ik hem moest uitzetten zodat het weer stil werd”, schetst Virginie haar jeugd. Heel mooi eigenlijk, want iets leeft als haar onzichtbare deeltjes trillingen maken en die trillingen veroorzaken dan weer lawaai. “Veel kunstenaars waarmee ik sprak de afgelopen jaren benadrukten het belang van stilte om tot creatie te komen. Ze zonderen zich af van alle ruis om hen heen waardoor eerst een soort ‘leegte’ ontstaat van waaruit ze tot het scheppen komen, het creëren van nieuw werk.”

De herstellende stilte

Lawaai. Het is de tweede milieu-oorzaak van vroegtijdig sterven na luchtvervuiling. We hebben stille momenten nodig zodat ons lichaam kan herstellen. Maar er is ook goed nieuws: de ‘schade’ die is aangericht aan het brein door te veel blootgesteld te zijn aan geluid, kan hersteld worden door af en toe momenten van stilte in te lassen. Een studie uit 2013 op muizen toont aan dat twee uur ‘stilte’ per dag ervoor zorgt dat er nieuwe cellen worden aangemaakt in de hippocampus. Dat is de regio in het brein die in verband wordt gebracht met geheugen, emotie en leren. We gingen langs bij prof. Dr. Bart Vinck om het in de diepte te hebben op de impact van geluid op ons lichaam.

Wie is Virginie Platteau?

• Virginie Platteau is freelance cultuurjournaliste en al jaren gefascineerd door de kracht van stilte, waarover ze in 2022 Hoe luidt de stilte? uitbracht (uitgeverij Letterwerk).
• Als stiltebegeleider en als voedselbospionier wil ze natuurlijke rust, ruimte en stilte herwaarderen. Sinds kort gaat ze bij wijze van stilteritueel elke ochtend even in de tuin staan voor het ontbijt. Ze hoopt dat nog even vol te houden.
• Ze is bestuurder bij Waerbeke beweging voor stilte/rust/ruimte, actief in het onderwijs en geïnteresseerd om ooit eens een week in een slotklooster door te brengen.
• Ze vindt zichzelf zeker geen stiltegoeroe, want ze houdt ook van ambiance, luide muziek en sfeer. “Voor mij gaat het over evenwichten. Te veel stilte kan omslaan in eenzaamheid, maar te veel geluid kan stress en irritatie veroorzaken. In onze samenleving hebben geluid en achtergrondruis de overhand.”

Meer lezen over stilte? Lees de 6 stellingen over stilte en geluid van dr. Bart Vinck.

Meer weten of cijfers rond stilte? Lees het stiltedossier van Still.