Dossier

Express yourself

De stille signalen van je lichaam

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Redactie: Nikkie Steyaert en Veerle Frissen, fotografie: Veerle Frissen, illustraties: Thaïs Anteunis

Over communiceren, verbinding, expressie en vriendelijkheid

Dit dossier gaat niet over de Neanderthaler, een bijzonder slimme mensensoort die ooit rondliep op onze aardbol. Zijn brein was groter dan dat van de moderne mens, hij vond allerlei gereedschappen uit en was enorm sterk. Maar hij was niet sociaal. Enter Homo sapiens, de huidige menssoort die in dezelfde tijd zijn opmars maakte. Hij was wél vriendelijk en goed in staat om verbinding te leggen met andere mensen door middel van non-verbale communicatie. En hij overleefde, geslaagd met grootste onderscheiding voor de vakken communiceren, expressie, verbinding en vriendelijkheid. Zaken die tot op vandaag cruciaal blijven in het contact met anderen. Want wat vertelt je lichaam stiekem over jouw emoties? Hoe weet je of iemand iets anders zegt dan hij of zij voelt? En wat moet je doen als je met je gevoelens in de knoop zit? Wij spraken met trainer-psycholoog Job Boersma en dramatherapeut Marleen Feyens, namen de nagelnieuwe bestseller ‘De meeste mensen deugen’ van Rutger Bregman ter hand en zochten en vonden alles over micro-expressies, lachrimpels, blozen en balans. “Emoties beleef je met je hele zijn: lichaam, geest en stem.”

Wat deze 10 lichaamsdelen vertellen, verraden en verbergen

Emoties uiten gebeurt met je hele zijn: gedachten, stem, mimiek en lichaam. Een goede wisselwerking is belangrijk. Marleen Feyens schenkt daar tijdens dramatherapie dan ook aandacht aan: Wat doen emoties met je lijf? Hoe uit zich dat in je mimiek, hoe klinkt je stem en hoe gedraag je je? Marleen: “Je kan niet enkel spelen met woorden en je lichaam achterwege laten, je bent één geheel. Dramatherapie dwingt je om contact te leggen met je lichaam.” Ook Job Boersma gaat dieper in op (micro-)expressies en lichaamstaal en hoe die samenhangen met wat er bij ons vanbinnen afspeelt. Job: “Als je goed kijkt, kan een lichaam je zoveel vertellen.” Hou je hoofd erbij, Still in je handen en je ogen op het blad… Hier volgen 10 lichaamsdelen en wat ze vertellen, verraden of verbergen.

 

1. GELAAT

anatomie

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ieder individu heeft een bepaalde ‘baseline’: uiterlijke kenmerken die eigen zijn aan een persoon en los staan van emoties. “Het is belangrijk om op voorhand eerst te bestuderen wat iemand zijn ‘baseline is’”, aldus Job Boersma. “Het kan best zijn dat een bepaalde persoon een meer openhangende mond heeft. Dat is in principe een teken dat iemand verbaasd is of iets niet begrijpt. Zo’n mensen worden vaak als ‘dommer’ gepercipieerd, maar dat klopt natuurlijk niet. Hetzelfde voor mensen met een asymmetrische mond; zij worden vaker als arrogant ervaren en je zou het kunnen interpreteren als minachting. Hou dus altijd rekening met de anatomie van iemand zijn gezicht en trek niet te snel conclusies. Anders kan je de emoties van een persoon verkeerd inschatten.”

 

2. MOND

lachrimpels

 

 

 

 

 

 

 

 

 

We smeren massaal crèmes om onze rimpels te verbergen, maar toch waren ze het afgelopen jaar extra waardevol. Door de mondmaskerplicht kunnen we immers moeilijker lezen hoe een persoon zich voelt, omdat een groot deel van het gezicht verborgen is. Job: “Een oprechte lach kan je nog steeds herkennen aan de lachrimpels rond de ogen. Mensen zoeken trouwens ook naar andere aanwijzingen via de ogen, de handen, de houding en de stem om af te leiden hoe iemand zich voelt en welke emoties iemand wil overbrengen.”

humor

Geen lach zonder humor. Humor kan helpen bij het verwerken van of praten over zware emoties. Marleen maakt er in dramatherapie veel gebruik van. “Let op, humor gebruiken is niet hetzelfde als uitlachen of minimaliseren, maar je kan het inzetten om iets beter te leren dragen. Het hoeft niet altijd zo serieus te zijn. Tijdens dramatherapie gaat het ook niet altijd en alleen over emoties, maar ook over het aanleren van vaardigheden zoals zelfvertrouwen, communiceren, leren leven in het hier en nu, fouten durven maken, samenwerken en respect tonen. Het helpt patiënten ook om er te staan, hun plek in de ruimte in te nemen en gezien te worden. En natuurlijk gaat het ook over plezier beleven aan spel.”

 

3. HOOFD

stilte

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Emoties uiten we via ons lichaam, maar we zijn er in ons hoofd ook vaak mee bezig. Negatieve emoties sluipen vaak naar binnen als we alleen zijn. Stilte kan voor mensen die worstelen met bepaalde emoties of trauma’s beangstigend zijn, omdat ze bang zijn overvallen te worden door die emoties of hun eigen gedachten. Werken aan rust in het hoofd is zeer belangrijk. Marleen oefent daarop via theater. “Veel mensen vliegen door een scène en laten amper stilte. Ik probeer hen die kracht van stilte te laten herontdekken en toe te laten in de scènes. Stilte kan namelijk veel vertellen, als je ze durft te laten spreken.”

 

Wie is Marleen Feyens?

 

 

 

 

 

Marleen Feyens (44) woont in Leuven samen met haar man en drie kinderen. In 1999 studeerde ze af als creatief therapeut en ondertussen is ze reeds 20 jaar aan de slag als dramatherapeut in het psychiatrisch ziekenhuis Zorggroep Alexianen, afdeling eetherstel. “Voor velen is zichzelf uitdrukken vanzelfsprekend, maar dat is niet iedereen gegeven. Mensen die worstelen met depressie, verslaving, eetstoornissen of trauma, hebben soms moeite om hun emoties te uiten of bepaalde situaties te verwerken, waardoor ze uit balans raken.”

Wat ze doet?

 

 

 

 

 

“Als dramatherapeut wil ik mensen helpen door middel van kunst,” vertelt Marleen. “Vertrouwen is zeer belangrijk om op een gezonde manier je emoties te uiten. De vertrouwensband tussen patiënt en therapeut is dan ook cruciaal. Daarom kies ik ervoor mij ook kwetsbaar op te stellen. Ik speel mee in de scenes en laat bijgevolg in mijn eigen hoofd en hart kijken. Ook ik maak fouten en daardoor durven de patiënten zich sneller te smijten. In spelen toon je altijd een kwetsbare kant, net dat zorgt voor verbinding. Daarnaast speel ik ook echt mee in hun persoonlijk verhaal, als ik het juist weet neer te zetten, voelt de patiënt zich echt begrepen. Het helpt dus dat ik niet passief aan de zijlijn blijf staan.” Maar ook vertrouwen binnen de groep is belangrijk. “Het is mijn taak om te zorgen dat de groep veilig aanvoelt. Ik geef altijd aan dat niets moet, dat iedereen op elk moment een scène kan stil leggen of de ruimte mag verlaten. Ik moedig iedereen aan om hun grenzen aan te geven. Want als je je grenzen niet kent of ze steeds overschrijdt, ga je sneller toevlucht zoeken in negatieve uitlaatkleppen.”

Dramatherapie?

Creatieve therapie, waaronder dramatherapie, werd vroeger vaak gegeven door ergotherapeuten, als takje van hun opdracht. Ondertussen is dit een opleiding op zich en heeft creatieve therapie terrein gewonnen in de geestelijke gezondheidszorg. Waar bij de meeste therapievormen de focus ligt op het praten, gaan creatieve therapeuten aan de slag met kunstvormen, om patiënten te helpen bij het uiten en verwerken van hun emoties. Dramatherapie is dus een middel om allerlei emoties naar boven te brengen, maar meer dan dat is het een manier om te leren je emoties in balans te houden. “Emotieregulering is voor mij het belangrijkste aspect van dramatherapie”, aldus Marleen. “Ik werk met toeschouwers: patiënten die toekijken terwijl de andere helft van de groep speelt. Zij mogen niet overspoeld worden door emoties, net zoals de spelers niet mogen verdrinken in wat er allemaal naar boven komt. Als je tijdens het spelen te vaak over je grenzen heen gaat, heb je meer kans dat je daarna je toevlucht zal zoeken in negatieve ‘uitlaatkleppen’, als troost. Door (drama)therapie krijgen mensen stilaan meer controle over hun emoties en zullen ze minder snel afstand doen van die gevoelens die hen dreigen te overspoelen.”

 

4. HERSENEN

censuur

 

 

 

 

 

Veel emoties worden door onszelf gecensureerd, omdat we niet in onze kaarten willen laten kijken of omdat we sociaal wenselijk willen reageren. Micro-expressies* zijn ons echter te vlug af, omdat ze al geuit zijn, voor we ze kunnen ‘controleren’. “Het zijn waardevolle informatiebronnen en hoe groter of intenser de emotie, hoe moeilijker het is om ze weg te steken”, legt Job uit. “Toch merken we ze niet altijd op. We hebben het moeilijk om alle informatie die op ons afkomt, te verwerken. Vaak letten we in eerste instantie op de inhoud: wat iemand zegt. Als we daarnaast ook actief moeten letten op lichaamstaal, oogbewegingen, kleding, geur, … dan wordt het al snel te veel. Micro-expressies leren lezen, kan je echter trainen. Zie het als het leren autorijden. In het begin is het moeilijk om alle borden te lezen, de wegsituatie in te schatten én op tijd te koppelen. Maar eenmaal je het kan, komt het vanzelf.” Het goed kunnen lezen van lichaamstaal en micro-expressies kan echter soms pijnlijk zijn wanneer je geconfronteerd wordt met negatieve emoties. “Als iemand waarmee je in gesprek bent signalen van minachting toont, is het moeilijk om die emotie niet met een andere negatieve emotie, zoals irritatie of woede, te beantwoorden. Ook wanneer je zelf in een vlaag van emoties zit, bijvoorbeeld bij een ruzie met een partner, kan het jouw inzicht vertroebelen. Emoties zijn besmettelijk, ze worden vaak met dezelfde emoties beantwoord.”

Micro-expressie?

Volgens de theorie van Paul Ekman zijn er 7 basisemoties: angst, woede, verdriet, walging, geluk, verrassing en minachting. Deze basisemoties zijn aangeboren en universeel en dus niet cultureel gebonden. Micro-expressies zijn de minimale bewegingen van de gezichtsspieren die samenhangen met de expressie van deze basisemoties. Ze duren 1/25e van een seconde, zijn zeer moeilijk te reguleren door de zender, maar ook niet gemakkelijk waarneembaar door de ontvanger. Het herkennen en interpreteren van micro-expressies kan je echter leren. Job Boersma: “Kijk naar YouTube-filmpjes zonder het geluid en probeer de emoties te lezen. Wanneer je minder afgeleid wordt door de auditieve prikkels, kan je beter focussen op het visuele. Ook helpt het om filmpjes in slow motion te bekijken, zo heb je meer tijd om de spierbewegingen waar te nemen. Tenslotte is het een kwestie van veel oefenen, observeren en aftoetsen. Trial and error. Je zal merken dat je er steeds beter in wordt.”

 

5. WENKBRAUWEN

Frons

 

 

 

 

 

Wist je dat wenkbrauwen een grote rol spelen in het overbrengen van emoties? “Kijk tijdens een conversatie maar eens hoe de wenkbrauwen van je gesprekspartner bewegen”, legt Job uit. “Ze zijn zeer flexibel en verklappen veel over hoe we over iets denken. Staan wenkbrauwen in een boogje? Dan is iemand verbaasd. Gaan ze aan de binnenkant in een lijn naar beneden, dan is iemand niet tevreden met wat je zegt.”

 

6. WANGEN

Blozen

 

 

 

 

 

Veel wetenschappers geloven in micro-expressies, maar over de details raken ze het niet helemaal eens. Zo zijn er wetenschappers
die beweren dat er sprake is van 4 basisemoties (bang, boos, blij en bedroefd), waar Paul Ekman en David Matsumoto dan weer spreken over 7 emoties: angst, woede, verdriet, walging, geluk, verrassing en minachting. Job Boersma volgt die laatste, al overweegt hij een 8ste emotie. “Ik geloof dat ‘schaamte’ een universele emotie is. Het feit dat wij als mensen kunnen blozen is bijzonder, we zijn de enige diersoort die dat kan. Het is niet aangeleerd en je kan het ook moeilijk faken. Blozen laat zien dat iets ons raakt en toont dat je belang hecht aan de oordelen van de groep.”

 

7. STEMBANDEN

Woorden

 

 

 

 

 

Soms hebben mensen het moeilijk om emoties onder woorden te brengen, ze missen bepaalde woordenschat. Ze voelen dat er zich iets afspeelt vanbinnen, maar, kunnen er geen termen op plakken. Volgens Marleen kan dramatherapie daarbij helpen. “Door stil te staan bij tekst, dingen te beschrijven en zaken te spelen, kan je dichterbij het gevoel komen. Onbewust kom je op die manier tot die diepere lagen en dat creëert veel inzicht, zowel voor de patiënt als de therapeut.” Een misverstand over dramatherapie is dan weer dat er tijdens een sessie niet gesproken wordt. “Het spelen is belangrijk, maar de reflectie evenzeer. Ik toets altijd af wat ik gezien heb bij een patiënt in het spel, en of ze zich daarin kunnen terugvinden. Wanneer we een scène hebben afgerond, proberen we ook onder woorden te brengen wat er gebeurd is. Wanneer we die woorden vinden, helpt dat de patiënt om te kunnen benoemen wat er zich vanbinnen speelt. Hij of zij weet hoe het te verwoorden en kan het dus verstaanbaar maken voor de omgeving. Dat zorgt vaak voor meer begrip bij anderen.”

 

8. BUIK

Manipulatie

 

 

 

 

 

Sommige mensen zouden het lezen van micro-expressie en lichaamstaal ‘manipulatie’ noemen, want als je jezelf niet bewust bent van de vele informatie die je micro-expressies prijs geven, is het dan wel eerlijk dat iemand anders er gebruik van maakt? Job Boersma nuanceert. “Bij mij zorgt het voor meer verbinding, als trainer maar ook als mens. Ik heb een beter buikgevoel voor wat er gebeurt en wat iemand voelt, waardoor ik daar ook rekening mee kan houden in mijn handelen. Ik zie er geen kwaad in dat je probeert mensen te lezen en begrijpen. Dat zorgt nu eenmaal voor betere communicatie en is iets positief voor beide partijen. Als een salesman zijn klant daardoor beter kan inschatten en helpen, lijkt me daar niets verkeerd aan. Wat ik wel wat manipulatief vind,
is wanneer marketeers dat gebruiken op grote schaal, bijvoorbeeld bij het ontwerpen van reclamespotjes. Ook zaken zoals product placement in televisieprogramma’s of ‘eyetracking’ bij het opmaken van advertenties, lijken me veel minder ethisch dan het één-op-één lezen van iemands lichaamstaal en micro-expressies.”

 

9. OGEN

Zoom

 

 

 

 

 

Met onze ogen kunnen we veel zaken opmerken en registreren, maar zonder ondersteuning van andere zintuigen, gaat er ook veel informatie verloren. Job waarschuwt voor de valkuilen van digitale communicatie in het huidige coronatijdperk en het effect op de kwaliteit van communiceren. “Via zoom of videogesprekken zijn micro-expressies zeer duidelijk te lezen, je kan namelijk onbeschaamd naar iemands gelaat staren, maar je mist ook andere zaken die veel vertellen over mensen en hoe die zich voelen. Je kan bijvoorbeeld geen echt oogcontact maken, je hebt minder overzicht over de groepsdynamiek, je mist de geur en ziet niet hoe iemand gekleed is. Voor betekenisvolle contacten kan dat op een duur echt schadelijk zijn.”

 

10. NEUS

Pinokkio

 

 

 

 

 

“Iedereen kan liegen, maar iemand die beweert te kunnen aanduiden of iemand liegt, is de grootse leugenaar.” Job Boersma is duidelijk: “Micro-expressies moet je gebruiken om mensen beter te begrijpen en om beweegredenen en gevoelens te achterhalen. Ze zijn niet gemaakt om Pinokkio’s te ontmaskeren. Ja, het is heel moeilijk om micro-expressies te manipuleren – net omdat ze zo onbewust en snel komen – maar dat wil niet zeggen dat je met signalen uit micro-expressies sluitend of onweerlegbaar bewijs in handen hebt. Je kan nooit honderd procent zeker zijn dat je micro-expressies goed leest en interpreteert. Wel kan expressies
lezen je naar de juiste vragen leiden.”

 

Wie is Job Boersma?

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

• Job Boersma is 49 en woont in Amsterdam met zijn vriendin en 2 dochtertjes.
• Hij is psycholoog en trainer op het gebied van micro-expressie, gespreksvoering en dialoog. “Micro-expressies bevatten een schat aan informatie. Je kan ze gebruiken om mensen beter te begrijpen en om beweegredenen en gevoelens te achterhalen.”

Wat hij doet?

“Ik help vaak in organisaties om moeilijke gesprekken en problemen te ontrafelen. Dat kan bijvoorbeeld een conflict zijn of
een vastgelopen onderhandelingssituatie,” aldus Job. “Ook geef ik trainingen, zodat mensen beter worden in het lezen en interpreteren van andermans micro-expressies en lichaamstaal. Vaak is dat aan leiders of managers die goed moeten aanvoelen wat er leeft op de werkvloer. De ratio op zich brengt mensen niet in beweging, het zijn emoties die ons tot iets aanzetten en vaak een beslissende rol spelen.”

 

Wablieft?

Ken je Pygmalion en Golem?

Psycholoog Bob Rosenthal van Harvard University deed een interessante ontdekking. Positieve verwachtingen hebben over iemand, helpen een persoon vooruit. Denk maar aan een leraar die zijn leerlingen positieve feedback geeft en het beste uit hen probeert te halen door in hen te geloven. Het ‘Pygmalion effect’, zoals Rosenthal deze ontdekking doopte, kan spectaculaire resultaten boeken. Pygmalion was immers een mythologische kunstenaar die zoveel hield van een vrouwenbeeld dat hij schiep dat de goden haar tot leven wekten. Toch wordt deze wetenschap amper benut. Helaas speelt net vaak het omgekeerde. Mensen van wie we minder verwachten, kunnen op een lagere betrokkenheid rekenen. We glimlachen minder naar hen, houden meer afstand, kortom: we doen minder moeite waardoor ze er net op achteruit gaan. Dat heet het ‘Golem effect’, want… Golem was volgens een Joodse legende een beest dat werd geschapen om inwoners van Praag te beschermen, maar  uiteindelijk een monster werd.

Emoties

Gelezen in De meeste mensen deugen van Rutger Bregman

7 typisch menselijke expressies

We hebben enorm veel gemeen met onze meeste dierenvrienden, maar niet alles. Zo zijn er expressies die bovenal bij mensen tot uiting komen en die heel nuttig zijn in het creëren van verbinding. Of toch op het eerste zicht. Vaak is er ook een keerzijde. Honderden pagina’s lang wijst Rutger Bregman ons in zijn recente bestseller op het feit dat de meeste mensen deugen. Wij lopen aan de hand van 7 expressies door zijn boek.

Macht

Er is een eigenaardig bijverschijnsel dat vriendelijke, empathische en charismatische mensen te beurt valt, namelijk macht. Mensen komen aan de top vanwege hun goede leiderscapaciteiten, maar kunnen vervolgens niet om met de verworven macht; het maakt ze egoïstisch en in vele gevallen corrupt. Mensen met veel macht bezitten helaas vaak de volgende eigenschappen: ze zijn schaamteloos, arrogant, narcistisch, roekeloos, impulsief en grof. Ze hebben minder oog voor het perspectief van anderen, luisteren niet langer en stoppen met blozen. Macht verdooft en sluit je af van de andere. Gevoelens van macht verstoren een mentaal proces dat ‘spiegelen’ wordt genoemd, waarbij je de emoties van andere mensen overneemt en verbinding stuk raakt.

Empathie

Als je empathie voelt voor iets of iemand, verplaats je je zo goed mogelijk in de ander. Er zijn bibliotheken over volgeschreven en toch blijft het wat onduidelijk of die empathie nu iets heel altruïstisch is of net niet. Bregman verwijst in zijn boek naar Psycholoog Paul Bloom die een wat ander licht op deze emotie werpt. “Ik ben er tegen”, liet Paul Bloom zich in tal van interviews ontvallen. Empathie is volgens Bloom een schijnwerper, want de mens kan slechts selectief empathisch zijn. We voelen vooral empathie voor mensen die dichtbij ons staan, waardoor xenofobie om de hoek loert. “Empathie maakt subjectief en put ons bovendien emotioneel uit. Je voelt jezelf leeglopen wanneer je de emoties van een ander opzuigt, waardoor er een verlammend effect kan optreden. Beter train je jezelf in het tonen van compassie. Op die manier bewaar je een zekere afstand, maar probeer je actief iets te doen aan een bepaald onrecht.”

Naïviteit

Filosoof William James vindt dat we sommige dingen gewoon moeten geloven, ook al is er geen bewijs voor. Zijn theorie ‘The Will to Believe’ pleit voor gezonde naïviteit. Het is volgens hem namelijk beter om iemand te vertrouwen en te geloven in vriendschap en liefde en vervolgens te worden bedrogen door de hoop, dan je te laten leiden door angst en wantrouwen. Als je geloof dat de meeste
mensen deugen, zoals de titel van Rutger Bregmans boek luidt, heb je volgens hem een realistisch mensbeeld.

Speelsheid

Bregman legt uit dat elk dier speelt, maar typisch aan de mens is dat deze zijn hele leven speels blijft. Historicus Johan
Huizinga noemt ons de ‘Homo ludens’ (spelende mens). Alles wat wij cultuur noemen, is namelijk een uitdrukking van spel. Volgens Huizinga geeft spelen ons leven zin en betekenis én het kan ons veel leren. Toch wordt spelen in onze maatschappij alsmaar meer beknot. Kinderen zitten op school, leven in een vaste structuur en moeten vaak luisteren. Ze moeten zich als kleine volwassenen
gedragen die bovenal succesvol zijn en voorbereid worden om mee te draaien in onze kenniseconomie. Dat leidt soms tot volwassenen die het spelen volledig zijn verleerd en twijfelen aan het nut van hun werk. Maar liefst 25% van de werknemers (in een Europese studie) heeft die gedachte. Ze werken in de privésector en hebben jobs die nutteloos aanvoelen. Brian Sutton Smith vat het zo samen: “het tegenovergesteld van spelen is niet werk, het tegenovergestelde van spelen is depressie”. Velen onder ons
werken zonder te spelen, zonder zich vrij te voelen en dus zonder intrinsieke motivatie. Het gebrek aan zingeving in veel jobs is stuitend.

Rommelspeelplaatsen
Landschapsarchitect Carl Theodor Sørensen bouwde rommelspeelplaatsen waar kinderen vrij konden spelen en hun fantasie gebruiken. De speelplaatsen waren immens populair, zo goed als conflictvrij en brachten ondanks hun avontuurlijke karakter weinig geschaafde knieën voort.

Vriendelijkheid

En dan is er nog de Russische geneticus Dmitri Beljajev, deze man had namelijk een sterk vermoeden dat vriendelijkheid een belangrijke eigenschap was die van generatie tot generatie werd doorgegeven en zo een rol speelde bij de domesticatie van huisdieren en van… jawel de huidige mens! Maar hoe kon hij zijn stelling bewijzen? Samen met zijn assistente Ljudmila Troet ontrafelde hij het geheim van de mens aan de hand van de domesticatie van zilvervossen. De doorgaans erg agressieve vossen werden geselecteerd op ‘vriendelijkheid’ om verder te kweken. Zilvervossen die niet onmiddellijk beten naar een uitgestoken
arm of in een hoekje wegkropen van schrik, haalden de selectie. Na 6 generaties was er al een verschil merkbaar dat telkens meer uitgesproken werd in de volgende generaties. De zilvervossen begonnen te kwispelen, wilden spelen zoals puppy’s en kregen
een vriendelijker uiterlijk: hangende oren, een kortere snuit, een zachtere vacht. Sommigen blaften zoals honden. Beljajev vermoedde dat de veranderingen bij de vossen alles te maken hadden met hun hormoonhuishouding: de vriendelijke vossen maakten veel minder stresshormonen (adrenaline en cortisol) aan en alsmaar meer serotonine (het gelukshormoon) en oxytocine (het knuffelhormoon). En hij was ervan overtuigd dat zijn bevindingen ook toepasbaar waren op de Homo sapiens.

Respect

Halden is een gevangenis in Noorwegen waar respect wordt gegeven, met de gedachte dat je dan ook respect terugkrijgt. Gevangen zitten er niet opgesloten in cellen, maar hebben aangename kamers en mogen zich vrij bewegen in de gebouwen en het grote landgoed errond. Ze dragen hun gewone kledij zodat er geen onderscheid ontstaat en dragen bij aan alle huishoudelijke taken, gaan werken buiten de gevangenis en organiseren de dagelijkse werking. Ze hebben een grote autonomie en dat zorgt dat ze veel beter voorbereid zijn op een leven na de straf. De recidivecijfers zijn enorm laag in vergelijking met gevangenissen waar een autoritaire
aanpak geldt, slechts 20% hervalt ten opzichte van 75% in klassieke Amerikaanse gevangenissen. Het is namelijk gemakkelijker om het goede te doen als je zelf goed wordt behandeld.

Loyaliteit

Vriendschap leidt tot goeie dingen, maar evengoed tot slechte. Dat komen we te weten in Bregmans boek. Uit verschillende onderzoeken blijkt dat soldaten niet vechten voor het vaderland of een ideologie, maar voor elkaar, voor kameraadschap en loyaliteit. Tijdens WOI kwamen tijdens de kerstperiode de soldaten van beide kampen uit hun loopgraven en vierden ze samen Kerstmis. Ze zongen, verbroederden, deelden eten, sloten vriendschappen, om daarna opnieuw in hun loopgraven te verdwijnen om verder te strijden. Ook bij geradicaliseerde terroristen blijkt de belangrijkste drijfveer vriendschap. Geloof is slechts een bijzaak. Wel is er
sprake van verregaande manipulatie door machtige ideologen. Helaas valt de mens dus te manipuleren en te conditioneren om zich gewelddadig te uiten naar andere mensen die niet tot de groep behoren. Dat gebeurde onder andere zeer doorgedreven in de Vietnamoorlog. Men noemt dat ‘manufactured contempt’ of gefabriceerde minachting.

Lachen
Lachen gebeurt op andere manieren in verschillende culturen. Amerikanen lachen uitbundig en vinden het een essentieel onderdeel van sociaal contact. Mensen uit Azië lachen meer gereserveerd, zelden met de tanden bloot. Men kan het omschrijven als respectvol glimlachen. Echt moeten lachen is iets wat we niet kunnen tegenhouden. Het komt onverwacht
en geeft een tijdelijke kortsluiting in de hersenen.