“Mensen in rouw hebben anderen nodig om hun verlies mee te delen”

 

Redactie: Veerle Frissen & Mattias Devriendt | fotografie: Veerle Frissen en Postkantoor 00/00/00

Illustratie Benoît: Thaïs Anteunis | illustraties Postkantoor: Sassafras De Bruyn

 

Iedereen die ooit een dierbare heeft verloren, kan het beamen. Een rouwproces is geen netjes geasfalteerde snelweg naar herstel, maar een hobbelige, onverharde weg met venijnig opspattende steentjes. En aan het einde van de rit ben je een andere persoon. Niets voelt nog vertrouwd: het kopje koffie in de ochtend smaakt niet meer hetzelfde en de zon schijnt precies minder hard. Rouwen doe je trouwens niet enkel wanneer een dierbare sterft. We ervaren gelijkaardige gevoelens wanneer een relatie of hechte vriendschap eindigt of een ingrijpende ziekte zich aankondigt. Joke verloor een zoontje. Benoît een geliefde. Tine Marie richtte een postkantoor op en Kelly bekijkt verlies door een fotolens. Een vierdubbelinterview!

 

Joke:: “Net na zijn geboorte leefde onze zoon Boris, maar op het moment dat ze zijn navel­streng doorknipten en hij normaal gezien moest beginnen ademen, bleef het stil.” Joke kijkt een ogenblik weg alsof ze haar woorden zoekt. In de hoek van de kamer hangt een geboortekaartje van de jongen en een portretfoto. Stil leven. “De eerste momenten beleefde ik als een film waar ik zelf geen deel van uitmaakte. We denken nogal gemakkelijk dat dokters praktisch alles kunnen. Ik bleef dus geloven in een goede afloop. Maar na een halfuur kwamen ze zeggen dat Boris niet meer leefde. Achteraf bleken zijn longen niet volgroeid. Ik ga nooit vergeten dat ik mijn mama belde, maar zijn naam niet kon uitspreken. Ik zei ‘het kindje is gestorven’.”

Veel mensen zeggen dat een verlies ‘een anker­punt’ is in hun leven. Wat houdt dat precies in?

Tine Marie:: “Bij een verlieservaring wordt de tijd onbestaande. De wijzers staan stil. Voor de nabe­staande is er een leven voor en na het overlijden. Het jaar 0 begint op de dag van het overlijden. Toen ik op het idee kwam om een postkan­toor op te richten, koos ik daarom voor de naam 00/00/00. Mensen kunnen via het postkantoor een brief naar een overleden dierbare sturen. Daarnaast is er de optie om een brief voor later te sturen wanneer je er zelf niet meer zal zijn. Dat laatste lukt nog niet zo goed. Momenteel zoek ik con­tact met palliatieve zorg van verschillende ziekenhuizen om die tweede optie onder de aandacht te brengen.”

‘Verlies’ associëren we vooral met sterven. In welke mate is het einde van een relatie verge­lijkbaar met een sterfgeval?

Benoît: “Dat hangt er vanaf. Bij mij was het einde niet zo abrupt. De relatie stopte in etappes. Eerst bekende ze dat ze me bedrogen had. Dat was enorm pijnlijk voor me, maar tegelijker­tijd had ze het wel opgebiecht en hoorde ik bij haar de hoop door­klinken om samen te blijven. Ik besloot haar te vergeven met het idee dat het een éénmalige misstap was. Helaas gebeurde het opnieuw en gaf ze aan dat we beter uit elkaar zouden gaan. Toch keerde ik terug naar haar, ik was er nog niet klaar voor om het toekomstbeeld dat we samen hadden, op te geven. Ik zat namelijk in een relatie die – zo leek het – voor de rest van ons leven zou duren. Het bleef aanslepen. Tot ik merkte dat ze niet langer deel uitmaakte van mijn toekomstbeeld. Ik had het gevoel dat ik aan het wachten was tot het weer zou misgaan. De relatie verdampte en ik leerde iemand anders kennen. Zo is het uiteindelijk helemaal gestopt.”

 

MEDITATIE

 

Welke gevoelens komen als eerste naar boven na een verlieservaring?

Joke: “Twee dagen na de geboorte van Boris zaten mijn man Stijn en ik thuis verdoofd in de zetel. We beperkten ons tot aankleden en voor onze dochter Annabel zorgen. En we organiseerden een afscheidsmoment voor iedereen die we kenden. Van in het begin wou ik vechten om niet meegesleurd te worden in een negatieve spiraal. Ik was bang dat, als ik er in het begin niet zou uitraken, het alsmaar moeilijker zou worden. Het eerste jaar was heel zwaar. Het leven leek gewoon verder te gaan. Voor veel mensen was er niets veranderd. Het werd mis­schien iets draaglijker naarmate de tijd verstreek, maar tegelijk voelden we dan weer iets anders: de angst dat de herinne­ringen zouden beginnen te vervagen.”

Benoît: “In het begin ontkende ik alles. Ik was niet klaar om alles achter me te laten. Later ben ik heel kwaad geweest. Al kwam die kwaadheid vreemd genoeg pas echt nadat we geen contact meer had­den. Toen pas besefte ik hoe hard ze mij gekwetst had. Wat natuurlijk hielp, is dat mijn nieuwe relatie heel goed verliep. Ik denk dat het zeer typisch is voor relaties die eindigen. In het begin lijkt de persoon die je kwetste onvervangbaar, maar dan kom je de juiste persoon tegen die dat beeld bijstuurt. Ik geloof niet in een (nood) lot. Toch ben ik ondanks de pijn die ik ervaren heb, heel blij dat het zo gelopen is. Dat ik nu opnieuw gelukkig ben met een andere ‘wij’.”

Verlies wordt vaak verwerkt door een rituele handeling uit te voeren. Herken­baar?

Kelly: “Ja, ik voelde een enorme leegte en doelloosheid toen een relatie van 10 jaar ten einde kwam. Ik kon er niet goed over spreken dus besloot ik intuïtief om, in het kader van mijn eindwerk fotografie aan de academie, naakt zelfportretten te nemen in mijn appartementje. Voor een hele peri­ode was het gewoon ik en de ruimte, bijna zoals een meditatie. Het voelde heel kwets­baar aan om de afgewerkte prints aan het einde van het project te exposeren en de leegte en doelloosheid die ik voelde op die manier te tonen en te bespreken met zowel bekenden als onbekenden. Het hele project bleek echter enorm louterend en stelde me in staat om opnieuw in contact te komen met mezelf. Achteraf gezien was mijn wijze om de breuk te verwerken en iets voor mezelf te doen een eerste stap in de richting van therapeutische fotografie.”

Joke: “Een paar dagen na de herdenking is Boris begraven, enkel met onze ouders en broers erbij. Het was precies alsof ik de begrafenis niet zelf meemaakte maar ernaar keek vanop een afstand. Mijn man en ik waren ons er van bewust dat hij daarna echt weg was.”

 

 

KOFFIEMACHINE

 

Hoe lang duurt een rouwproces?

Joke: “Na een half jaar moet het blijkbaar voor veel mensen achter de rug zijn. Dan moet het ‘weer beginnen gaan’, ook al zeg­gen ze zoiets niet expliciet. Die verwach­tingen maakten het voor mij nog erger, want voor ons zal het nooit afgesloten zijn. We gaan er nu wel anders mee om. In het begin dacht ik dat rouwen een lineair proces was, elke dag een beetje beter. Soms werd ik echter volledig over­mand door verdriet. Het voelde als een vloedgolf die me zonder aanleiding onverwacht overspoelde. Frustrerend, want ik heb de dingen graag onder controle. Op die momen­ten lijkt het echt alsof het verdriet nooit zal stoppen. Na verloop van tijd leerde ik dat die vloedgolven nog steeds komen, maar dat er meer tijd tussen zit. En dat ik er elke keer zal uit geraken. Ik stopte vaak wat vroeger met werken. Niet iedereen kon er even goed mee om, maar mijn toenmalige baas schonk me alle tijd en begrip. En enkele vrouwelijke collega’s stonden altijd klaar voor me als ik weer eens weende aan de koffiemachine. Zij zijn ondertussen mijn beste vriendinnen.”

Benoît: “Het heeft een hele tijd geduurd voor ik de relatiebreuk achter me kon laten. Ik had besloten om bevriend te blijven met haar. In het begin van mijn nieuwe relatie hebben we nog een paar keer afgesproken. Ik kreeg echter de indruk dat zij niet begreep dat het niet het­zelfde kon blijven als voorheen. Ze gedroeg zich alsof er niets veranderd was tussen ons. Dat was niet aangenaam voor mijn nieuwe vriendin. Na een tijdje leerde ze zelf iemand nieuw kennen en verminderde onze verbinding. Waarschijnlijk omdat haar nieuwe vriend zich ongemakkelijk voelde bij onze afspraken. Het contact is uiteindelijk plots geëindigd, zonder ruzie.”

Wat kunnen anderen doen om iemands verdriet te helpen dragen?

Benoît: “Als ik een advies zou mogen geven aan vrienden van iemand die net een relatiebreuk heeft doorgemaakt, dan raad ik aan om vooral empathie te tonen. Stel je ook niet in de plaats van de persoon die rouwt om de gebroken relatie. Kwaad zijn in zijn of haar plaats helpt op dat moment niet. Wel woorden van troost en begrip. Het kan niet de bedoeling zijn dat jij je vrienden moet ondersteunen omdat zij niet met de situatie om kunnen.”

Tine Marie: “Professioneel sta ik ouders bij die een kind verloren in een verkeersonge­val. Daar merkte ik dat het schrijven van een brief heel belangrijk kan zijn en dat mensen er echt nood aan kunnen hebben om die brief uiteindelijk ook effectief te verzenden.”

Joke: “Ik ben een aantal keren naar ‘Met Lege Handen’ (zelfhulpgroep van en voor ouders van een overleden baby) geweest. Zij organiseren praatgroepen. Stijn is geen grote babbelaar. Maar de kunst is om elkaar in evenwicht te houden. Als het voor de een wat moeilijker ging, nam de ander een aantal taken over. Voor vele koppels lukt dat niet. We mogen gelukkig zijn dat we elkaar altijd zijn blijven vinden, ook in ons verdriet. Een paar weken voor ik opnieuw begon te werken, heb ik de stap gezet naar een psycholoog. Ik was bang dat mijn job waardeloos zou aanvoelen en vroeg me af of ik me ooit nog zou kunnen ‘smijten’.”

 

SINTERKLAAS

 

Hoe belangrijk is het eigenlijk om te kunnen praten met anderen?

Tine Marie: “Mensen in rouw hebben ande­ren nodig om hun verlies mee te delen. Ieder verlies is anders en iedereen gaat anders met verlies om. In mijn persoon­lijke leven ontmoette ik een vrouw die een brief schreef naar haar overleden broer om hem uit te nodigen voor haar huwelijk. Ze adresseerde de brief naar ‘Hemel, ver weg’. De brief werd teruggestuurd met als droge melding ‘adres onbekend’. Dat is heel pijnlijk. Zeker omdat Bpost wel een postbus heeft voor kinderen die een brief naar Sinterklaas sturen; jaarlijks ontvan­gen ze zo gemiddeld 300.000 brieven.”

Kelly: “Veel mensen willen er wel over spreken, maar vinden geen taal om uit te drukken wat ze voelen. Fotocoaching kan dan helpen. Samen met de persoon die hulp zoekt, stippel ik een traject uit waar­bij iemand via foto’s spontaan vertraagt om zichzelf en zijn of haar omgeving te observeren en om tegelijk dichter bij zichzelf te komen. Ik gun hen de vrijheid en tijd om na te denken en om hun emoties te laten zijn. Therapeutische fotografie is in België nog niet echt ingeburgerd, maar in andere landen, zoals in ons buurland Nederland, staan ze er veel verder mee. Judy Weiser, een psychologe uit Canada, behoort tot de bekendste pio­niers die vanaf eind jaren ’70 fotografie integreerden in de therapie die ze aanboden.”

Mensen praten daar wel niet altijd makkelijk over, toch …

Joke: “Dat klopt. Ik voel vaak dat vrienden en kennissen er iets over willen zeggen, maar het eigenlijk niet durven. Ik zie het als mijn taak om het gemakkelijker te maken voor hen. Als iemand vraagt hoeveel kinderen ik heb, zeg ik ‘3’ en vertel ik erbij dat Boris gestorven is. Het is niet door de naam te verzwijgen van de persoon die er niet meer is, dat je verdriet vermindert. Wel integendeel. Het kan heel veel deugd doen als iemand gewoon zijn naam laat vallen. Een keer had een van onze vrienden een bakje aardbeien mee (op Boris’ geboor­tekaartje stonden aardbeien afgebeeld). Zonder grote woorden, tonen dat Boris er nog altijd is. Dat doet deugd. Gewoon een kaartje sturen, kan al zoveel betekenen. Zo doorbreek je het taboe. De dood hoort bij het leven.”

Benoît: “Ik heb veel steun gehad van mijn omgeving. Ook tegen mijn nieuwe vriendin ben ik er open over geweest. In het begin was ik niet boos, waardoor de verontwaar­diging van mijn vrienden niet hielp en het zelfs moeilijker maakte om over mijn gevoelens te praten. Ik heb me vaak onbe­grepen gevoeld, maar voelde niet de nood om professionele hulp te zoeken. Uiteinde­lijk ben ik er zelf uit geraakt.”

 

SPOEDARTS

 

En toch zijn er veel mensen die blijven zwijgen …

Tine Marie: “Inderdaad. Een brief schrijven is dan een goed idee. Het postkantoor ont­ving al heel bijzondere dingen. Zo schreef een vrouw een brief naar haar overleden minnaar. Er zijn ook vaak brieven van ouders van een stilgeboren kindje. Heel bij­zonder was de brief van een spoedarts die bij een verkeersongeval een 6-jarig kind niet had kunnen redden. Eénmaal ontving het postkantoor post van een klas van het 5e leerjaar. Naast 3 brieven voor overleden huisdieren, waren er ook 3 kinderen die hun mama hadden verloren. Dat is wel pakkend. Kinderen worden soms vroeg geconfronteerd met verlies.”

Waar moet je op letten als je je verdriet deelt met je kinderen?

Joke: “Voor onze dochter Annabel was het niet gemakkelijk toen haar broertje Boris stierf. We hebben ons verdriet nooit weg­gestopt, zo kon zij er gezond mee omgaan. Zij zegt ‘Ik heb twee broertjes, één is in de hemel’. Het gebeurt dat ze overmand wordt door verdriet voor haar broer. Maar ik ben altijd blij als ze dat uit. Het is geen trauma. Theo is erna pas geboren en heeft Boris natuurlijk nooit gekend, maar ook hij praat erover. Soms wijst hij naar een ster en zegt hij dat het Boris is.”

Tine Marie: “Zelf werd ik meer dan 4 jaar geleden geconfronteerd met de dood van mijn grootmoeder. Ze was als een moeder voor mij. In mijn laatste gesprek met haar vroeg ik of ze me een brief wou schrijven op het moment dat ze aan de ‘overkant’ was aangekomen. Mijn grootmoeder ant­woordde heel rationeel dat die brief lang onderweg zou zijn, waarmee ze vermoede­lijk wou zeggen dat ze niet geloofde in een leven na de dood en tegelijkertijd de hoop uitdrukte dat ik nog lang zou leven. Het idee van communiceren over de dood heen zette me aan het nadenken. Achteraf gezien was mijn grootmoeder de reden waarom ik met het postkantoor gestart ben. 4 jaar na haar overlijden heb ik trouwens zelf een brief gestuurd naar haar. Het citaat dat ik eruit gekozen heb, is: ‘Ik draag het postkantoor aan jou op. Ik weet dat mijn brievenbus leeg zal blijven. Ik hoop jou terug te zien. Dan fluister ik jou deze brief in. Nee … dan nestel ik mij in jouw schoot’.”

 

EYE-OPENER

 

Foto’s worden vaak naar voren gescho­ven als een belangrijk houvast bij het verwerken van verlies. Hoe komt dat?

Kelly: “Mensen die een belangrijke tran­sitie doormaken, zoals een rouwproces er een is, krijgen te maken met diepe, com­plexe emoties die vaak geblokkeerd zitten. Er ontstaat een kloof tussen wat iemand voelt en wat die persoon in woorden uitdrukt. De omgeving begrijpt het niet en de persoon komt in een isolement terecht. Beelden bezitten de kracht om zaken op te roepen in ons brein die ontoegankelijk blij­ven voor woorden. Hoe het precies werkt, is voor de wetenschap nog niet helemaal duidelijk, maar het staat wel vast dat het werken met foto’s een grote therapeuti­sche waarde heeft.”

We onderschatten dus de kracht van beelden …

Kelly: “In het dagelijkse leven durven we veel te weinig luisteren naar wat we echt voelen en nodig hebben. Door woorden met beelden te combineren, bereiken we heel spontaan zowel onze rationele als onze gevoelskant. Het is een omwenteling die voor de meesten een eye-opener is en de basis legt voor verandering. Ik werk vaak met foto’s die iemand heeft uitge­kozen of zelf heeft genomen. Een andere mogelijkheid is om samen een ruimte in te richten of een stilleven te maken die hen doet denken aan de persoon die ze moeten missen en die vervolgens te fotografe­ren. Dat heet ‘re-enactment’. De manier waarop iemand een beeld interpreteert leert iets over diens omgeving, verleden en worstelingen. Verder moedig ik mensen soms aan om tijdens of na een periode van zelfonderzoek een zelfportret te nemen. Het is de bedoeling dat mensen zelf kunnen bepalen wat hen het beste helpt in hun helingsproces.”

Moet je daarvoor kaas gegeten hebben van fotografie?

Kelly: “Nee. Iedereen is in het dagelijkse leven immers voortdurend bezig met het vastleggen van dingen die ons inspireren en raken, beelden behoren onlosmakelijk tot iemands levensverhaal. Het is een mooie vorm van zelfzorg.”

Joke: “Foto’s zijn voor mij ook heel belang­rijk geweest in de maanden dat ik thuis was. Boris’ foto hangt in de living, samen met zijn geboortekaartje. Het was een perfect kindje. De vroedvrouwen hebben hand- en voetafdrukjes gemaakt en ook een aantal beelden. Ik heb ook boekjes gemaakt, alle kaartjes en tekeningen die we ontvingen gespaard, het deken­tje waarin hij lag en het mutsje dat hij heeft gedragen, bewaard. Het zit allemaal in een doos met aard­beienmotiefje. Op speciale momenten of wanneer de kinderen ernaar vra­gen, nemen we alles nog eens vast. Boris heeft wel bestaan. Hij blijft deel uitma­ken van het gezin.”

 

Hoe zij omging met rouw

Joke Verbeke heeft 3 kindjes. Annabel (bijna 8), Theo (4) en Boris, die stierf bij zijn geboorte op 9 april 2013.

• Vroeg haar baas om begrip en tijd.
• Stopte af en toe wat vroeger met werken.
• Had stilaan vertrouwen dat de momenten van verdriet korter en zeldzamer zouden worden.
• Hield haar emoties niet tegen bij collega’s. Huilde wel eens aan de koffiemachine.
• Bezocht een zelfhulpgroep of een psycholoog om over het verlies te praten.
• Begon er zelf over tegen vrienden. Zo nam ze het ongemak weg.
• Stopte haar verdriet niet weg naar haar kinderen.
• Hing foto’s op en bewaarde herinneringen. Zo kreeg haar verlies letterlijk een plaats.

 

Wat hij de omgeving van mensen in rouw aanraadt

Benoît zag zijn toekomst verbrijzeld toen een lange relatie eindigde. Het afscheid verliep turbulent en vroeg tijd.

• Toon empathie voor mensen in rouw.
• Wees niet kwaad in de plaats van de rouwende persoon. Het kan niet de bedoeling zijn dat mensen in rouw jou moeten ondersteunen omdat je niet met de situatie om kan.
• Geef iemand die rouwt tijd, verwacht niet dat het meteen over is en vel geen oordeel.
• Bied een nieuw perspectief, help om de toekomst opnieuw vorm te geven

 

Hoe zij jou kunnen helpen om rouw te verwerken

Kelly Snoeck coacht onder de noemer Maniola mensen of bedrijven die een diepgaande verandering in hun leven meemaken en niet de houvast vinden die ze nodig hebben. Via foto en beeld leer je ruimte maken voor jouw gevoelens, je interne en externe hulpbronnen herkennen en jouw comfortzone, nieuwe wegen en passies ontdekken.

Neem contact op met: Kelly Snoeck – kelly@maniola.be – www.maniola.be

 

Tine Marie Van Damme opende het postkantoor 00/00/00 waar mensen een brief kunnen posten aan een overledene of waar brieven bewaard kunnen worden voor later wanneer je er zelf niet meer zal zijn. “Na lang twijfelen klopte ik met een bang hart aan bij Bpost met de vraag of er een postbus kon geopend worden voor mensen die een brief wilden richten aan een overledene. Ik huurde een postbus voor 4 maanden. Elke week bleef de postbus leeg, in de laatste week zat er een brief van Bpost zelf in met de vraag of ik de postbus wou aanhouden. Dan heb ik beslist om zelf meer op de voorgrond te treden om het project de nodige bekendheid te geven. Nu ontvangt het postkantoor gemiddeld 2 brieven per week die gericht zijn aan dierbaren die overleden zijn.”

 

Aan de slag in 6 stappen

BRIEF VOOR NU

• Schrijf een brief naar een overledene.
• Post de brief op volgend adres:

  Postkantoor 00/00/00

          Brief voor nu

          Postbus 40 / 9000 GENT-CENTRUM

• De postbode opent alle brieven en het lot bepaalt welke kunstenaar de brief illustreert: Saar De Buysere (beeldend kunstenaar), Sassafras De Bruyn (illustratrice en vormgeefster) of Heike Sofia Villavicencio Rammeloo (beeldend kunstenaar).
• De inhoud van de brief wordt hertekend door de kunstenaar. Uit elke brief wordt ook een citaat anoniem op www.postkantoor.org gepubliceerd.
• De hertekening en het citaat worden naar de briefschrijver gestuurd als antwoord vanuit het postkantoor.
• Als briefschrijver heb je het voorkooprecht om de originele hertekening (vertaling van je brief in een beeld) van de brief aan te kopen. Tine Marie: “Mensen herkennen zich altijd in de hertekening van de brief. Hoe je dat kan verklaren, weet ik niet.”

BRIEF VOOR LATER

• Schrijf een brief naar wie jou zal missen als je er niet meer bent. Postkantoor 00/00/00 is er voor mensen die het einde van de straat hebben bereikt en naar de overkant gaan. Zo kunnen zij schrijven naar wie achterblijft.
• Vermeld op de achterkant van de enveloppe: je naam/voornaam – je e-mailadres.
• Post de brief op volgend adres:

Postkantoor 00/00/00

          Brief voor later

          Postbus 40 / 9000 GENT-CENTRUM

• Bij ontvangst antwoordt postkantoor 00/00/00 per mail om de nodige gegevens (rijksregisternummer / huidige postadres van de geadresseerde) op te vragen van je ontvanger en om te garanderen dat jouw brief (ook jaren later) bij die geadresseerde terecht komt.
• De brief wordt ongeopend in het postkantoor gearchiveerd tot het moment van verzending.
• Op de door jou bepaalde dag, wordt de brief gepost naar wie jou mist. even per week die gericht zijn aan dierbaren die overleden zijn.”